Muỗi Thích Ánh Sáng Hay Bóng Tối Và Tập Tính Của Chúng

Hiểu đúng “muỗi thích ánh sáng hay bóng tối” không chỉ giúp bạn giảm bớt tiếng vo ve khó chịu mà còn chủ động cắt đứt nguy cơ lây truyền các bệnh nguy hiểm do muỗi gây ra. Bài viết dưới đây tổng hợp kiến thức sinh học cập nhật, đồng thời lý giải cách các yếu tố ánh sáng, nhiệt độ và khí CO₂ ảnh hưởng đến thói quen tìm mồi, nghỉ ngơi và sinh sản của muỗi.

Giải đáp: muỗi thích ánh sáng hay bóng tối?

Phần lớn các nghiên cứu thực nghiệm chỉ ra rằng muỗi thiên về bóng tối hơn ánh sáng. Khi ánh sáng giảm, độ ẩm không khí tăng và nhiệt độ môi trường hạ thấp nhẹ—các điều kiện giúp muỗi ít bị mất nước, bay lượn dễ dàng và ẩn mình trước kẻ săn mồi. Đặc biệt:

1. Tránh tia cực tím:
   Ánh nắng mặt trời, đặc biệt vào buổi trưa, chứa hàm lượng tia cực tím (UV) rất cao. Đối với cơ thể nhỏ bé và lớp biểu bì mỏng manh của muỗi, việc tiếp xúc trực tiếp với tia UV có thể gây tổn thương cấu trúc tế bào, làm mất nước qua lớp cutin và rút ngắn tuổi thọ đáng kể. Ngoài ra, UV còn ảnh hưởng đến các thụ thể cảm biến ánh sáng trên râu muỗi, làm giảm khả năng định hướng và xác định vật chủ. Do đó, phần lớn loài muỗi có xu hướng tránh xa ánh nắng trực tiếp bằng cách trú ngụ trong các khu vực râm mát như tán lá, gầm bàn, sau rèm cửa hoặc trong kẹt tường có độ ẩm cao.

2. Giảm nguy cơ bị phát hiện:
   Trong môi trường ánh sáng yếu hoặc bóng tối, đặc điểm sinh học của muỗi trở nên lợi thế hơn trong việc né tránh tầm quan sát của con người và động vật. Chuyển động vỗ cánh nhanh (khoảng 300–600 lần/giây) kết hợp với kiểu bay zig‑zag bất định khiến mắt thường khó theo dõi, đặc biệt là trong điều kiện thiếu sáng. Bên cạnh đó, bóng tối làm giảm khả năng phản xạ ánh sáng trên đôi cánh mỏng và cơ thể nhỏ, giúp muỗi ẩn mình tốt hơn khỏi các hành vi phản xạ như đập muỗi của con người. Đây là chiến lược tiến hóa giúp muỗi tăng tỉ lệ hút máu thành công mà không bị tiêu diệt.

3. Tiết kiệm năng lượng:
   Nhiệt độ môi trường thấp hơn – thường gặp vào ban đêm hoặc trong bóng râm – giúp muỗi giảm nhu cầu trao đổi chất, từ đó tiết kiệm năng lượng cho hoạt động bay và sinh sản. Glycogen – nguồn dự trữ chính trong cơ thể muỗi – được tiêu hao chậm hơn khi không phải chịu nhiệt độ cao, giúp kéo dài thời gian hoạt động mà không cần tiếp máu quá thường xuyên. Ngoài ra, không khí mát mẻ cũng tăng hiệu quả điều hòa thân nhiệt, giảm stress oxy hóa trong mô cơ. Đây là lý do vì sao muỗi có xu hướng hoạt động nhiều hơn vào buổi tối hoặc rạng sáng khi điều kiện bay thuận lợi và tiêu hao năng lượng được tối ưu hóa.

Tuy nhiên, ánh sáng không phải là “nam châm” duy nhất. Muỗi điều hướng chủ yếu nhờ nhiệt toả ra từ da, hơi ẩm và nồng độ CO₂. Điều này lý giải vì sao ngay cả trong phòng sáng đèn, nếu độ ẩm cao và bạn thở ra nhiều CO₂ (khi vừa vận động, ăn tối, uống rượu), muỗi vẫn có thể tìm tới.

Có phải muỗi bị thu hút bởi ánh sáng?

Câu trả lời có, nhưng không hoàn toàn. Một vài loài phản ứng với phổ ánh sáng nhất định:

• Đèn sợi đốt / halogen: Tỏa nhiệt mạnh, phát xạ nhiều bước sóng hồng ngoại khiến muỗi nhầm lẫn thành “mục tiêu sống” cần hút máu.
• Đèn LED xanh – tím: Bước sóng 400‑500 nm thu hút côn trùng bay đêm (bao gồm một số loài muỗi), nhưng hiệu ứng yếu hơn so với bướm đêm.
• Đèn LED trắng & huỳnh quang: Nhiệt và UV thấp nên gần như không hấp dẫn muỗi.

Điểm then chốt: muỗi không “ưa” ánh sáng theo nghĩa tận hưởng mà chỉ “ghé qua” khi ánh sáng đi kèm nhiệt hoặc gợi tín hiệu sống. Dù vậy, chúng vẫn chọn nơi tối, ẩm, kín gió để trú ngụ dài hạn và đẻ trứng.

Tập tính sinh học của 03 loài muỗi phổ biến trong nhà

Muỗi vằn (Aedes aegypti) – hoạt động ban ngày

• Khung giờ “đỉnh”: 05 h – 10 h và 15 h – 17 h; nhiệt – ẩm tối ưu cho tần suất bay và kiếm máu.
• Hành vi ánh sáng: Ưa ánh nắng khuếch tán nhưng né luồng nhiệt trực tiếp; thường lượn quanh hiên, ban‑công râm mát.
• Vị trí sinh sản: Ưu tiên chậu kiểng, khay hứng điều hòa, đĩa kê bình hoa, lốp xe cũ – mọi vật dụng đọng nước < 7 ngày.
• Vòng đời: Trứng nở sau 24 – 48 h; ấu trùng – nhộng hoàn tất trong 5 – 7 ngày khi nhiệt độ > 28 °C.
• Nguy cơ y tế: Tác nhân truyền sốt xuất huyết, Zika, chikungunya tại khu vực đô thị mật độ cao.
• Biện pháp kiểm soát:
  • Kiểm tra, đổ bỏ nước đọng định kỳ 2 lần/tuần.
  • Cọ rửa thành dụng cụ để hủy trứng bám.
  • Giữ không gian thông thoáng; che cửa bằng lưới 1 mm.
  • Trang phục: Áo dài tay màu sáng vào buổi sớm; dùng kem chống muỗi chứa 20 % DEET.

Muỗi Anopheles – hoạt động về đêm (truyền sốt rét)

• Khung giờ “đỉnh”: 18 h – 05 h hôm sau; khai thác CO₂ tích tụ sát mặt đất khi nhiệt độ giảm.
• Phản ứng ánh sáng: Gần như không bị đèn LED/huỳnh quang hấp dẫn; đậu nghỉ trên vách mát sau khi hút máu.
• Nguy cơ y tế: Truyền ký sinh trùng Plasmodium – nguyên nhân bệnh sốt rét, đặc biệt nguy hiểm cho thai phụ và trẻ < 5 tuổi.
• Ổ bọ gậy điển hình: Ao tù, ruộng lúa nước, lu bể không nắp, máng kênh rò rỉ.
• Biện pháp kiểm soát:
  • Ngủ màn tẩm permethrin; ưu tiên loại LLIN (hiệu lực 3–5 năm).
  • Đậy kín thùng, bể chứa; thả cá bảy màu hoặc Bacillus thuringiensis israelensis diệt ấu trùng.
  • Lấp, cải tạo ao tù; khơi thông rãnh thoát nước quanh nhà.
  • Phun tồn lưu lambda‑cyhalothrin 25 mg/m² 2 lần/năm vùng lưu hành.

Muỗi Culex – xuất hiện buổi tối (truyền viêm não Nhật Bản)

• Khung giờ “đỉnh”: 19 h – 01 h; “giờ vàng” yên ả cho việc hút máu và đẻ trứng.
• Tương tác ánh sáng: Tránh đèn chói; bị thu hút vừa phải bởi bóng sợi đốt tỏa nhiệt, sau đó ẩn trong khe tối, chuồng trại.
• Nguy cơ y tế: Lây vi‑rút viêm não Nhật Bản, giun chỉ Wuchereria bancrofti, gây phù chân voi.
• Ổ sinh sản phổ biến: Cống rãnh, bể phốt hở, nước thải chăn nuôi, thùng phuy hứng mưa.
• Biện pháp kiểm soát:
  • Thay đèn sợi đốt bằng LED trắng, lắp chao đèn hướng sáng xuống dưới.
  • Nạo vét cống, phủ lưới kín bể phốt; rắc vôi bột khử khuẩn chuồng gia súc.
  • Xử lý nước thải chăn nuôi bằng biogas hoặc EM – 4; rải hạt temefos 1 ppm khi cần.
  • Tổ chức tuần vệ sinh cộng đồng mỗi thứ Bảy: thu gom rác, hủy dụng cụ hứng nước thải.

Lời kết

Dù bạn ở đô thị hay nông thôn, đêm hay ngày, việc chủ động “bịt kín” lối vào của muỗi luôn quan trọng hơn trông cậy vào may rủi ánh sáng – bóng tối. Một phương án bền vững được nhiều gia đình lựa chọn hiện nay là lắp lưới chống muỗi sợi thủy tinh phủ PVC với khung nhôm định hình đến từ mosflywindow.com. Lưới có mắt nhỏ < 1 mm ngăn cả Aedes, Anopheles lẫn Culex; khung kèm ron cao su khít kín, không cản gió và ánh sáng tự nhiên. Nhờ vậy, bạn vừa giữ không gian thoáng đãng, vừa loại bỏ nguy cơ côn trùng truyền bệnh—giải pháp hiệu quả lâu dài thay cho việc hóa chất xịt diệt ngắn hạn.